We must study the present in the light of
the past for the purpose of the future
(John Maynard Keynes)

Door stijgende aandeelkoersen, huizenprijzen en de afwezigheid van fundamentele crises, dachten veel mensen decennia lang dat de vrijemarkteconomie een gezond systeem was dat productiefactoren efficiënt alloceert en voor steeds meer welvaart en welzijn zorgt. Maar stijgende vastgoed- en aandelenprijzen en de afwezigheid van een crisis bepalen niet de gezondheid van een systeem. Je hoeft ook niet ziek te zijn om beter te worden. Helaas hebben we vaak het idee dat we eerst ziek moeten zijn om beter te worden. Helaas hebben we vaak een crisis nodig om het systeem aan te passen. Bij elke crisis gaan een aantal mensen anders denken en doen. Zodra er dit voldoende zijn kan een crisis ook voor een omslagpunt, een kantelpunt zorgen. Of de coronacrisis voor een fundamentele aanpassing van onze sociaaleconomische orde gaat zorgen is de vraag. In ieder geval zal het de transformatie naar een ander politiek-economische systeem, een beter alternatief voor het (Angelsaksische) kapitalisme, versnellen.

Het liefst zou je veranderen vanuit een positieve, logische common sense ontwikkeling. Maar helaas zijn wij mensen vaak dommer dan een ezel en doen het keer op keer verkeerd. We zijn wijs, maar ook eigenwijs. We leren, maar zijn ook hardleers. Soms hebben we een crisis nodig om een stap vooruit te kunnen zetten. In de Chinese taal kent het woord crisis twee tekens: kans en bedreiging. Het woord crisis is afgeleid van het Griekse woord ‘krinomai’, dat beslechten, scheiden, onderscheiden, oordelen, richten of beslissen betekent. We staan op één van die weinige momenten in onze geschiedenis, waarop we de toekomst waarin we willen leven kunnen ‘beslechten’. We ‘staan nu stil op een T-splitsing’ en zouden ons de vraag moeten stellen: wat is vooruitgang, wanneer gaan we vooruit, wanneer hebben onze (klein)kinderen het beter? Is dat linksaf, via voortdurende economische groei met hulp van bedrijven en de markteconomie, of is er rechtsaf een beter alternatief?

Het is typerend dat in het land dat de vrijemarkteconomie zo’n beetje heeft uitgevonden, grote bedrijven meermaals door overheidsingrijpen gered moeten worden en dat de overheid in een land met behoorlijk wat overheidsaversie, bedrijven verplicht om bepaalde producten te maken tijdens de coronacrisis. Een crisis heeft een belangrijke functie binnen evolutie. Hiermee vergroot of verklein je de kans op het overleven van de soort. We zitten in een periode waarin we onze toekomst een andere weg in kunnen laten slaan, zoals de Verlichting, Renaissance en Industriële Revolutie dat ook gedaan hebben. De meest voor de hand liggende weg om te kiezen is de weg naar verduurzaming van wat we hebben bereikt, ook dat is vooruitgang. En niet economen, juristen en bankiers spelen hierin de belangrijkste rol, maar filosofen, antropologen, biologen, natuur- en scheikundigen, historici, kunstenaars, (onderzoek)journalisten, docenten en organisatiekundigen. Pioniers, onderzoekende mensen, dwarsdenkers en strategen, spelen een belangrijke rol. Mensen die een eerste schets van onze toekomstige geschiedenis maken en onze kinderen daarna leren te verlangen.

Je zou de coronacrisis een vermomde zegen een ‘blessing in disguise’ kunnen noemen. “Never waste the opportunity offered by a good crisis”, is een uitspraak die wordt toegeschreven aan de Italiaanse Renaissance schrijver Niccolo Machiavelli. Sindsdien is dit inzicht door meerdere politici, soms in iets andere bewoordingen, herhaald. De Britse politicus Winston Churchill zou in de aanloop naar de oprichting van de Verenigde Naties gezegd hebben: “Never let a good crisis go to waste.”  Hij ziet op dat moment naast de nadelen ook de voordelen van WOII. Door verschrikkingen en impact zijn landen eerder geneigd om tot elkaar te komen, samen te werken om zo herhaling te voorkomen. Rahm Emanuel, voormalig burgemeester van Chicago en de ‘chief of staff’ van president Obama zei in 2008 als reactie op de meltdown van Wall Street:

‘You never want a serious crisis to go to waste. And what I mean by that is an opportunity to do things you think you could not do before.”

Zowel Machiavelli, Churchill als Emanuel begrijpen op een belangrijk moment dat een crisis mensen uit hun comfortzone, uit hun routine en zelfgenoegzaamheid kan halen. Ze begrijpen dat een crisis ook kansen biedt om de gevestigde orde te kantelen en tot fundamentele veranderingen te komen. Juist nu de wereld in crisis is, veel niet vitale activiteiten stil liggen, is het moment daar om eens kritisch naar onze ideologieën, routines, niet vitale beroepen, luxe producten & diensten en verspilling te kijken, om hier vervolgens structureel iets aan te doen.

Een crisis en crisisbeheersing kent een rationele en emotionele kant. Er sterven in Europa naar schatting jaarlijks achthonderdduizend mensen vroegtijdig aan luchtverontreiniging wat mede komt door hyperkapitalisme en overconsumptie. Wanneer mensen dit weten zullen ze niet overgaan tot een ‘intelligente-consumptie-lockdown’. Door de coronacrisis is luchtverontreiniging sterk gereduceerd waardoor meer mensen langer lever. Maar luchtverontreiniging zie je niet. Wel de beelden van een overvol ziekenhuis in Italië of eenzame ouderen in verzorgingstehuizen. Oproepen van zwaar zieke mensen, met een zuurstofmasker op de intensive care, om dit virus serieus te nemen, komen hard aan. Maar bijvoorbeeld de geblakerde longen van een roker kunnen we niet zien en longkanker leidt niet tot overvolle ziekenhuizen of een gebrek aan beschermingsmaterialen. Vijftig rokers doden één mee-roker, maar we kiezen niet voor een lockdown van rokers, verplichte social distancing of een app die aangeeft als je te dicht bij een roker in de buurt komt. Cardioloog en onderzoeker Leonard Hofstra van het Amsterdam UMC bracht het allemaal in kaart.

In Nederland sterven jaarlijks zo’n twee- tot drieduizend mensen aan de gevolgen van meeroken. Maar meeroken zie je niet. Het aantal dodelijke slachtoffers van roken en meeroken wordt niet dagelijks op televisie getoond, zoals wel het geval is tijdens de coronacrisis met de RIVM-cijfers. Wat ik hiermee wil zeggen is dat er meer crises zijn, waar mensen zich niet of minder bewust van zijn en die ook een grote impact kunnen hebben. Misschien niet vandaag, morgen of volgende week, maar wel binnen één generatie. Een nog niet zichtbare crisis, maar die er wel zal komen als we niet tijdig ingrijpen, zal het gevolg zijn van het nastreven van voortdurende economische groei. Het effect op ons klimaat en biodiversiteit is al bijna niet meer omkeerbaar. Mensen vrezen wat ze niet kennen. We weten niet hoelang de coronacrisis duurt, er zijn nog vele vragen onbeantwoord en het effect op ‘our way of life’ is onzeker. Maar als we meer proberen te begrijpen, hoeven we ook minder te vrezen.

Wat we enige maanden na het uitbreken van de coronacrisis ook hebben kunnen zien is een verslapping in het naleven van de maatregelen zoals het houden van voldoende afstand. Zodra de cijfers en beelden geen acuut gevaar meer laten zien verslappen we. Dat is niet verwonderlijk. Onze hersenen zijn gebouwd om te reageren op acuut, en niet op sluimerend gevaar en al helemaal niet voor een abstracte bedreiging zoals de gevolgen van overconsumptie, toenemende ongelijkheid of klimaat. Hiervoor moet je verder vooruit denken en zijn er nog geen concrete voorbeelden en beelden beschikbaar. Dit betekent dat we weinig kunnen verwachten van gedragsverandering van mensen om ons te beschermen tegen een volgende pandemie. Wat we wel kunnen doen is concreet deltaplan ontwikkelen om ons beter te beschermen. Dat is concreet, net als de dijken en stormvloedkeringen, en het beschermt ons beter voor een toekomst waar we nog geen beeld bij hebben.

Auteur: Paul Bessems
Publicatiedatum: 14-03-2021
Extract van boek: ‘Duurzame Welvaart Organiseren’
Voor alle longreads, zie: Weconomics website