Should we really want to grow economically
if that growth gets us into trouble?

Op 31 maart 1970 wil Feyenoorder Willem Van Hanegem niet klagen over de slechte kwaliteit van het veld in het stadion van Legia Warschau, waar Feyenoord de halve finale van het Europa Cup 1 toernooi gaat spelen. Hij zegt: “Wij hebben geleerd uit elk nadeeltje een voordeeltje te halen”. We weten inmiddels dat crises een doel hebben in onze evolutie. Het is vaak een kantelpunt om het daarna beter te doen. Terwijl de wereld naarstig op zoek is naar ‘het nieuwe normaal’ herstelt de aarde een beetje door de coronacrisis. Elk nadeel heeft een voordeel. De CO₂ uitstoot is door de coronacrisis wereldwijd afgenomen, mensen in China hebben minder last van luchtverontreiniging en de kanalen in Venetië zijn weer glashelder na de lockdown in Noord-Italië.

De verspreiding van een virus is natuurlijk niet de manier om ons klimaat te redden, maar het maakt mensen wel bewuster. We zien hoe snel de natuur zich kan herstellen, als gevolg van verminderde economische activiteiten. Klimaatbeheersing hebben we nu nog zelf in de hand, mits we andere (politieke en economische) keuzes maken. Ook de gevolgen van een pandemie kun je beter beheersen als je andere keuzes maakt tussen een economie met veel verspilling en volksgezondheid. Nu ben ik niet per se tegen economische activiteiten, maar wel tegen economische activiteiten die weinig of niets toevoegen aan mens & maatschappij. We zien zowel bij werk als welvaart redundantie optreden: er is meer dan nodig. Veel activiteiten zijn vooral bedoeld voor het halen van economische groeidoelstellingen, maar dienen mens & maatschappij nauwelijks nog. Sterker nog: het brengt onze samenleving in gevaar. Ook ben ik niet voor een crisis, maar kennelijk hebben we dit als mens en mensheid soms nodig.

De tijd van voortdurende economische groei lijkt voorbij. Op een eindige planeet kun je niet oneindig doorgroeien. Maar het (kapitalistisch)systeem, wat voor velen een ideologie is geworden, zal gaan pieken in CO₂ uitstoot en de vraag naar grondstoffen. Het is belangrijk deze piek af te vlakken zodat de natuur dit aankan. ‘Het systeem’ vraagt gemiddeld twee procent economische groei per jaar. Dat betekent dat onze kinderen tachtig procent en onze kleinkinderen drie keer zoveel moeten consumeren. Op een groeiende wereldbevolking, die steeds meer materiële welvaart wil en een eindige planeet is dat onhoudbaar.

Daar kun je pessimistisch, maar ook optimistisch naar kijken. Groei hoeft namelijk niet altijd meer materiële zaken te zijn. Sterker nog, meer materiële zaken maakt ons niet gelukkiger. Groei kan ook groei zijn naar een brede, circulaire en duurzame welvaart met minder schulden, beter onderwijs en betere zorg, schone lucht, een mooie natuur, hernieuwbare energie en hogere kwaliteit van leven. Veel bedrijven zijn verspillers van schaarse hulpbronnen. Aangemoedigd door de overheid doen ze er alles aan om de onnatuurlijke vraag op te rekken. Ze investeren in marketingbudgetten en campagnes zodat we meer kopen en werken, alleen maar om ‘het systeem’ in stand te houden.

Alleen al het onnodig naar kantoor rijden om de boekhouding te doen kost veel energie en grondstoffen, terwijl er betere alternatieven zijn. De beste remedie tegen klimaatverandering is het verminderen van de vraag en daarmee productie, zowel materieel als in de dienstensfeer. Een systeem dat voortdurende economische groei nodig heeft op een eindige planeet zou je ‘the sum of all fears’ kunnen noemen.

Begin 2020 verschijnt een oproep van elfduizend wetenschappers met de waarschuwing om iets aan klimaatverandering te doen. Een belangrijke conclusie is het verminderen van excessieve consumptie en rijke levensstijl:The climate crisis is closely linked to excessive consumption of the wealthy lifestyle. Het idee dat ‘beter = meer’ klopt niet. Het wordt vooral geframed door de drie sferen die wij als mens zelf om ons heen gecreëerd hebben: de private, publieke en politieke sfeer. We hebben hulpmiddelen gecreëerd die ons doen geloven dat we meer nodig hebben dan dat we zelf willen. Er is geen enkel empirisch bewijs dat méér economische groei ons gelukkiger maakt, onze levensverwachting of kwaliteit van leven verhoogt. Vanaf een zeker inkomenspunt, en de meeste westerse landen zijn al lang voorbij dit punt, zorgt meer inkomen bijvoorbeeld niet voor een hogere levensverwachting. De conclusie van een onderzoek hierna luidt: “Although at this point in time there is no single agreed upon optimal solution for how to accurately measure quality of life, there is general consensus that GDP per capita is highly misleading if used as an indicator of quality of life.” Het is een illusie te veronderstellen dat meer economische groei ons vooruit brengt. Het tegenovergestelde is voor de volgende generaties wel waar. Meer economische groei nu betekent ongetwijfeld minder kwaliteit van leven voor de volgende generaties. We moeten kwantitatieve groei dus ombuigen naar kwalitatieve groei, van meer welvaart naar een brede en duurzame welvaart. Door minder te werken kunnen we meer bereiken.

Terug naar meer autarkie?
Solidariteit tussen landen verdwijnt snel als we geconfronteerd worden met een crisis. Voormalig president Trump haalt een oude wet uit de Koreaanse oorlog van stal: de Defense Production Act. Vanwege de corona pandemie dreigt hij dat Philips beademingsapparaten, die in de VS gemaakt worden, maar bestemd zijn voor de Europese markt, het land niet mogen verlaten. Een gevolg van de coronacrisis kan zijn dat we weer meer lokaal gaan produceren om bijvoorbeeld risico’s op tekorten te verminderen. Een autarkie is een gesloten economie waarbij men zo min mogelijk afhankelijk wil zijn van anderen. Ik denk dat in ieder geval een beweging naar minder afhankelijk worden van andere werelddelen en hulpmiddelen een belangrijk gevolg van de coronacrisis zal zijn. Het niet meer zelfvoorzienend kunnen zijn en afhankelijk worden van anderen die je niet kunt vertrouwen beperkt onze vrijheid. Het is een bewijs dat een systeem dat vrijheid als speerpunt heeft, ons minder vrij maakt. En dan bedoel ik niet alleen zelfvoorzienend in voedsel en energie. We consumeren nu veel meer welvaart dan waar we recht op hebben gezien onze productiviteitsgroei. Productie en consumptie zijn niet in balans, het huishoudboek, de economie is niet op orde. De huidige generatie zal nooit de schulden terug kunnen betalen die ze zijn aangegaan. We schuiven ze door naar de volgende generaties. Je kunt niet alleen zelfvoorzienend zijn vanuit ruimtelijk perspectief, maar ook vanuit economisch of bijvoorbeeld ecologisch perspectief (denk aan een circulaire economie).

Minder afhankelijk worden van economische groei
De manier waarop we leven is degeneratief. De conditie van de aarde gaat snel achteruit. Als dit met ons eigen lichaam gebeurt, zoals bij corona, maken we ons snel druk. Als het met ons collectief lichaam, de aarde, gebeurd schijnen we ons minder druk te maken. We zien graag dat alles groeit, onze kinderen, ons inkomen, onze gewassen. Groei is goed totdat je van een familielid of vriend hoort dat er iets zijn lichaam groeit wat niet zo goed is. Een enkele cel die elke dag verdubbeld is vrij snel een bedreiging voor het geheel. Het groeiend gevaar van klimaatverandering doet ons kennelijk minder dan het groeiend gevaar van kanker of een pandemie. Waarom? Waarschijnlijk omdat klimaatverandering geen directe bedreiging is en het gaat heel langzaam. En misschien is het wel genoeg dat we het klimaatverandering afremmen tot een niveau waarop het soort chronische ziekte wordt voor onze (klein)kinderen. Misschien is het niet genoeg en slaat rond 2070 een derde van de wereldbevolking op de vlucht.

Stel jezelf de vraag terwijl je in de ogen van een kind kijkt: welk risico loopt de volgende generatie als we nu te laat of te laks zijn met handelen? Het probleem is dat je eenvoudig iemand verantwoordelijk kunt maken voor wat er gebeurd is, maar moeilijk iemand verantwoordelijk kan maken voor wat nog gaat gebeuren. Toch zullen we ook ons waarde- en rechtssysteem daarop moeten aanpassen. De Urgenda zaak is een goed voorbeeld waar het waarschijnlijk meer en meer naar toe zal gaan als de huidige generatie (machthebbers) onvoldoende aandacht heeft en belang hecht aan toekomstige generaties.

We zullen sociale, technische, financiële en vooral politieke innovaties nodig hebben om onze afhankelijkheid van voortdurende economische groei en het bestaande systeem te overwinnen. Dat hebben we niet alleen nodig voor klimaatverandering en de organisatie van een brede en duurzame welvaart, maar om de gevolgen van een volgende pandemie beter te beheersen.

Auteur: Paul Bessems
Publicatiedatum: 19-05-2021
Extract van boek: ‘Duurzame Welvaart Organiseren’
Voor alle longreads, zie: Weconomics website