Paul Bessems, 27-12-2017

Blockchain Organiseren is een concept dat vooral gaat over het organiseren (eigenlijk het programmeren) van vertrouwen. Het gaat over de inbedding van een disruptieve technologie (blockchain) in een fundamenteel nieuw organisatiemodel dat zich richt op duurzame welvaart – ik noem dat Weconomics. Nu gebruiken we vaak nog industriële manieren om vertrouwen te organiseren, denk aan: hiërarchieën, arbeidscontracten, management en staf. Met een hiërarchie vertrouw je er bijvoorbeeld op dat informatie op de juiste manier door de organisatie gaat en mensen taken uitvoeren zoals bedacht en voorgeschreven. Met een hiërarchie reduceer je de onzekerheid. Blockchain Organiseren daarentegen is een vorm van zelforganiserend vermogen door consensus te vinden in een gemeenschap. Dat maakt een hiërarchie minder nodig of zelfs overbodig.

Blockchain Organiseren heeft de belofte in zich om geld, contracten, management en administratieve taken grotendeels te vervangen. De vraag is dan: ‘Is dat erg?’ Is het erg dat we minder hoeven te werken? Niet als we als mens in staat zijn om ons minder te identificeren met ‘de vaste baan’ en het idee dat we inkomen nodig hebben om te leven. Niet als we als mens in staat zijn een andere betekenis te geven aan groei, aan werk en daarmee aan werkloosheid. Hiervoor hebben we vooral bewustwording en verbeeldingskracht nodig, organisatietechnologie komt pas later. Want waarom zouden we enerzijds investeren in (computer)machines om minder te hoeven werken, en anderzijds volledige werkgelegenheid nastreven? Dat is tegenstrijdig beleid en leidt tot onzinbanen, waarover later meer.

Onzekerheidsreductie-industrie
Op dit moment drijft onze economie grotendeels op wantrouwen. Vaak gaat het om ‘gemaakt’ wantrouwen want de meeste mensen deugen, en wantrouwen ontstaat vooral door de inzet van hulpmiddelen. Het komt de politiek en het economische bestel wel goed uit dat we denken dat we elkaar niet kunnen vertrouwen. Wantrouwen creëert immers werkgelegenheid. Meer dan de helft van de Nederlanders werkt in kantoren in de ‘onzekerheidsreductie-industrie’. Deze werkgelegenheid is hard nodig omdat we elk jaar twee procent moeten groeien om schulden af te lossen die we zijn aangegaan om voortdurend te kunnen groeien.

Je begrijpt het al, we zitten gevangen in een systeem dat noodgedwongen werkgelegenheid en groei nodig heeft zonder dat veel werk nog betekenis heeft. Dit fenomeen begint misschien wel bij Henry Ford die tegen zijn mensen zei: ‘Ik betaal jullie lonen niet, dat doen de producten die jullie maken, ik ben maar een doorgeefluik. Het geld dat ik verdien met de verkoop van auto’s geef ik weer aan jullie door als loon.’ Dus de mensen dachten: hoe meer auto’s we maken hoe meer inkomen en hoe meer werkgelegenheid. De vraag of we auto’s nodig hebben wordt losgelaten.

Trust paradox
Wanneer we zaken doen, zoals een auto verkopen of kopen, moeten we elkaar kunnen vertrouwen. Daarvoor hebben we geld, contracten, merken en garantieregelingen uitgevonden. In het kielzog van deze instituties is een hele vertrouwensindustrie ontstaan, denk aan: banken, advocaten, accountants, marketeers en managers. Het nadeel van deze manier van vertrouwen organiseren is, dat de complexiteit onnodig toeneemt waardoor onze productiviteit onvoldoende groeit om de stijgende welvaartskosten bij te houden. We reduceren de onzekerheid in een transactie door vertrouwen te organiseren. Hiervoor hebben we steeds meer specialisten nodig die we slecht coördineren waardoor de complexiteit toeneemt en daarmee ook het wantrouwen. De trust paradox is geboren: door vertrouwen met oude instituties te organiseren neemt het wantrouwen toe.

We hebben dus wel wat organisatieproblemen op te lossen. Daar kunnen organisatietechnologie en vooral nieuwe concepten zoals Blockchain Organiseren bij helpen. Ik zie Blockchain Organiseren overigens niet als een technology push, het is geen hamer op zoek naar spijkers. Blockchain Organiseren gaat op de eerste plaats over de maatschappelijke vraagstukken die we willen oplossen, op de tweede plaats over het organisatiemodel waarmee we dat doen en pas op de derde plaats over de technologie die we daarbij kunnen gebruiken. Want ‘a fool with a tool is still a fool’.

Surplus-tijd
Allereerst iets over die maatschappelijke vraagstukken. Steeds meer mensen zijn kritisch met betrekking tot het perspectief van volledige werkgelegenheid. Ze zoeken naar een nieuwe betekenis en bedoeling van werk, werkorganisaties en werkloosheid. We hebben overschotten in kantoren en tekorten in zorg, onderwijs en veiligheid. Blockchain Organiseren neemt ons werk uit handen en levert ons – in combinatie met een nieuw perspectief op werk en werkorganisaties – meer vrij beschikbare tijd op. Als we slim zijn gaan we die surplus-tijd niet besteden aan taken die er niet toe doen. Dat hebben in het verleden wel gedaan en doen we zelfs in toenemende mate. Een fenomeen dat al in de jaren vijftig uitgebreid onderzocht werd door de Britse historicus Cyril Parkinson, onder andere bekend van de trivialiteitswet die zegt dat de hoeveelheid tijd die in vergaderingen wordt besteed aan een onderwerp, omgekeerd evenredig is met de hoeveelheid geld die ermee gemoeid is.

Op dit moment schijft de Amerikaanse antropoloog en anarchistisch activistisch David Graeber er veel over. Hij noemt het niet nuttig besteden van surplus-tijd ook wel bullshit-jobs.  Peter de Waard schreef er eerder dit jaar over in de Volkskrant: ‘Terwijl in 1930 driekwart van de mensen productief werk verrichtte – het verbouwen van voedsel, het bouwen van woningen, het maken van spullen, het verlenen van medische zorg – is dat nu nog maar een kwart. Mechanisering, automatisering en digitalisering hebben die banen deels vernietigd. Daarvoor in de plaats zijn complete sectoren met overbodig werk uit de grond gestampt: juridische diensten, telemarketing, pr, financiële advisering. Omdat zoveel mensen zo druk zijn met hun nutteloze werk ontstaan weer andere banen als food delivery koeriers aldus Graeber.’

Identiteit
We creëren fakework op kantoor om het echte werk thuis te vermijden. Ongeveer driekwart van al het werk dat in de westerse maatschappij wordt gedaan, kan dus worden beschouwd als zinloze tijdsvulling en draagt niet bij aan een betere wereld. Veel mensen kunnen zich daarom maar beter afvragen: ‘Wat is belangrijker – op kantoor een onzinbaan uitvoeren of thuis voor je kinderen, ouderen of veiligheid in de wijk zorgen?’ Het antwoord op die vraag heeft vooral met identiteit en karakter te maken. Tijdens de Tweede Kamerverkiezingen en de vorming van het kabinet was er veel aandacht voor ‘de Nederlandse identiteit’. Maar erg ligt een veel grotere uitdaging: de identiteit van de Westerse mens. Met vragen zoals: Hoe verhoud ik me tot mezelf, tot technologie en tot de toekomst van onze kinderen? Wat is groei? Want is vooruitgang? Waarom werken we eigenlijk nog als we (computer)machines daarvoor hebben? En wat doen we met de (surplus-)tijd als we niet meer geëconomiseerd werk hoeven te doen?

Productiviteit
Een andere uitdaging heeft te maken met productiviteit. Sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw (opkomst van kantoren), zien we een daling in de productiviteitsgroei. Nu hoeft dat op zichzelf geen probleem te zijn. Een daling in de groei wordt pas een probleem als de welvaartskosten harder stijgen dan de productiviteit. We moet meer ‘welvaartsconsumptie’ namelijk altijd kunnen rechtvaardigen met meer productie. Maar omdat onze welvaartskosten (lees: consumptie) harder stijgen dan onze opbrengsten (lees: productie), ontstaat een tekort. Dat gat vullen we sinds de jaren ’80 van de vorige eeuw hoofdzakelijk met geleend geld, hetgeen weer mogelijk gemaakt wordt door het idee dat we voortdurend economisch kunnen groeien.

Organisatietechnologie zoals blockchain zorgt ervoor dat we weer echt productiever worden, onze taken eerder af hebben en eerder naar huis kunnen om daar bijvoorbeeld zorgtaken of maatschappelijke taken te doen. Deze taken kunnen namelijk niet meer door de overheid bekostigd worden omdat we niet meer staatsschuld willen aangaan en/of meer belasting willen betalen.

Privacy
Met Blockchain Organiseren kunnen we ook het groeiende probleem van de privacy aanpakken – of liever gezegd het gebrek daaraan. De kernvraag luidt: van wie is je naam? Je achternaam wordt wellicht overgedragen van ouder op kind, de roepnaam wordt gekozen door je ouders. Zijn achternaam en roepnaam van jou, van je ouders of van de overheid die een basisadministratie bijhoudt? We hebben dit nooit vastgelegd. Datzelfde geldt voor attributen zoals adres, geboortedatum of de uitslag van je bloedonderzoek. Het vaststellen van ‘wie is eigenaar van een attribuut’, is essentieel voor het ontwerpen van nieuwe organisaties om vraag en aanbod van data bij elkaar te brengen en onze privacy beter te beschermen. Blockchain Organiseren kan daarbij helpen.

Sinds 2016 is er nieuwe Europese wetgeving met betrekking tot de bescherming van persoonsgegevens. Iedereen krijgt er mee te maken, weinig zijn er op voorbereid. De nieuwe privacywet heeft zowel invloed op individuen als op organisaties en vooral op de manier waarop de IT is georganiseerd. Veel mensen tonen zich erg naïef in de omgang met hun persoonsgegevens, totdat hen opeens op onverklaarbare wijze bijvoorbeeld een verzekering of hypotheek wordt geweigerd of ze op Schiphol niet door de douane komen. Kijk bijvoorbeeld de uitzending van Zembla (‘Data: het nieuwe goud’, december 2015) er maar eens op terug. Er valt een parallel te trekken met onze naïviteit als het gaat om het aangaan van schulden, zeker vóór de financiële crisis van 2008.

Macht van big five
Met Blockchain Organiseren kunnen we ook de al te grote macht van grote bedrijven en centrale overheden aanpakken. In Europa groeit de behoefte om minder afhankelijk te worden van het handjevol Amerikaanse high tech bedrijven, ook wel de big five genoemd: Alphabet (het moederbedrijf van Google), Amazon, Apple, Facebook en Microsoft. Op dit moment heb je als consument niet echt een alternatief. Hun businessmodel is doorgaans: het platform (voor besturing of social media) kost niets, maar je betaalt in feite door jouw persoonlijke gegevens af te staan. Jouw data als grondstof voor de productie van bijvoorbeeld advertenties of datasets door Facebook, in ruil voor gratis gebruik van de infrastructuur.

Blockchain Organiseren biedt de mogelijkheid om weer controle te krijgen over onze eigen data. Wanneer Amazon bijvoorbeeld een boek naar jou wil sturen, pingen ze een vraag naar je Personal Data Service. Vervolgens krijgt het bedrijf – alleen voor het doel ‘printen van een adresetiket’ – toestemming voor eenmalig gebruik van zeven attributen: voornaam, tussenvoegsel, achternaam, straatnaam, huisnummer, postcode en woonplaats. Daarna mogen deze attributen niet meer zichtbaar zijn in de databank van Amazon.

Propaganda
Ten slotte tackelen we ook het probleem van propaganda. Propaganda en fakenews zijn niets nieuws maar van alle tijden. Het woord propaganda komt van het Latijnse werkwoord propagare, dat eigenlijk voortplanten betekent. Je wilt bijvoorbeeld een geloof of ideologie overdragen en gebruikt of manipuleert daarbij informatie in jouw voordeel. We zien in de geschiedenis dat het in die betekenis voor het eerst wordt gebruikt in de religieuze context. Nieuw is wel dat het nu veel gemakkelijker en goedkoper is om nieuws te manipuleren, zelfs op grote schaal. Dit kan bijvoorbeeld door een eenvoudige aanpassing in een algoritme waardoor jij berichten of advertenties niet of juist eerder te zien krijgt. Op die manier kunnen algoritmes een belangrijke invloed hebben op je wereldbeeld: ze filteren bepaalde berichten uit en brengen andere juist meer onder de aandacht.

De technologie van blockchain kan er in ieder geval voor zorgen dat we veel beter kunnen achterhalen wat de bron is van bepaalde berichten. Wanneer we vervolgens algoritmes en protocollen transparant maken door ze bijvoorbeeld onderdeel te laten zijn van een nutsvoorziening, kunnen we propaganda die onze welvaart en democratie wellicht ondermijnt, beter aanpakken.

Homo prospectus
Ik geloof dat we als mens in staat zijn de problemen die we zelf veroorzaakt hebben weer op te lossen. De vraag die bij me blijft hangen is: waarom zouden zoveel mensen een topfunctie ambiëren binnen een kantoor terwijl de belangrijkste toegevoegde waarde die we als mens kunnen leveren in de productie van social goods ligt? Denk aan het opvoeden van onze kinderen, onze ouderen een betere kwaliteit van leven geven, zelf voor meer veiligheid in de wijk zorgen of een krant lezen. Tijd en aandacht zijn het belangrijkste in ons leven, maar we gaan het slechtste mee om. Hoe zou dat komen? Leiden we nog ons eigen leven of zijn we slaaf geworden van ‘het systeem’?

Zoals eerder gezegd: we zullen eens kritisch moeten kijken naar onze eigen identiteit. Vernieuwing van onze identiteit begint met geloven en verbeeldingskracht. De mens kan iets zien wat er nog niet is, we zijn een homo prospectus. Een groot deel van onze hersenen is ingericht om vooruit te kijken, om ideeën te krijgen en te delen. Verbeeldingskracht is misschien wel de belangrijkste eigenschap waarin we verschillen van andere primaten en in de toekomst van robots. Daarom moeten we niet bezuinigen op kunst en cultuur maar die juist stimuleren. Kunst en cultuur zijn de R&D-afdeling van de mensheid. Een ander idee van vooruitgang vormen, is misschien wel de belangrijkste innovatie van de eenentwintigste eeuw.

Fundamentele transitie
Naar mijn stellige overtuiging verkeren we in een fundamentele transitie van een sociaaleconomische orde gericht op steeds meer welvaart creëren – met als aanjager de Industriële Revolutie – naar een orde gericht op meer kwaliteit van leven, op duurzame welvaart. Van landbouw, naar fabriek, naar kantoor en nu naar een werksfeer die voldoende ruimte biedt voor tijd en aandacht ,voor zorg en welzijn.

Vandaar dat we voor het boek Blockchain Organiseren gekozen hebben voor de ondertitel: ‘Fundamenten voor een nieuwe sociaaleconomische orde’. Zorg en welzijn hebben weinig te maken met geld en economie, veel meer met tijd en aandacht. En die kunnen we creëren door organisatietechnologie slim in te zetten. Dat zullen politici, economen en bestuurders wellicht niet fijn vinden, maar het wordt tijd dat ook zij stoppen met denken vanuit hun functie en starten met denken vanuit hun mens-zijn. Laurentien van Oranje en Jeroen Smit schreven er een mooi boek over onder de titel ‘Nog lang en gelukkig – Dilemma’s van leiders, advies van kinderen’.

Juiste vragen stellen
Onderwijs speelt een belangrijk rol in deze transitie. We hebben in het verleden gezien dat bij elke fundamentele transitie sophia (het Griekse begrip voor inzicht en wijsheid) belangrijker is dan techne (kunde of kunst), maar toch richt het onderwijs zich ook nu weer op dat laatste. Als het gaat om blockchain zijn we druk bezig om fiscalisten, juristen, accountant, managers en administratieve medewerkers voor te bereiden en op te leiden. Gelukkig zijn er ook projecten zoals BlockChange.EU voor vernieuwing in het onderwijs. De naam zegt het al: gebaseerd op de principes van Blockchain Organiseren.

Fundamenteel veranderen is vernieuwen en vernieuwen begint met de juiste vragen stellen en je verbeeldingskracht gebruiken, Zoals de filosofie ons leert en zoals de Griekse filosoof Aristoteles het formuleerde: ‘Het kenmerk van een verstandige geest is dat die een gedachte kan overwegen zonder haar te accepteren.’