Paul Bessems 15-09-2016

Je leest wel eens: data wordt de nieuwe olie. Daarmee wordt meestal bedoeld dat we tijdens de industriële revolutie vooral afhankelijk waren van olie en in onze digitale samenleving vooral afhankelijk zijn van data. Zoals de olieproductie gedomineerd wordt door een beperkt aantal landen (meest gelegen in het Midden-Oosten), wordt onze datavoorziening meer en meer gedomineerd door een beperkt aantal bedrijven (meest gelegen in Silicon Valley). Ik noem ze meestal de big five: Alphabet, Amazon, Apple, Facebook en Microsoft.

Sinds de oliecrisis van 1973 weten we dat het niet verstandig is afhankelijk te zijn van een beperkt aantal olieproducerende landen. Het heeft meer dan veertig jaar geduurd tot het bij de meeste mensen en de politiek doordringt dat het inderdaad niet verstandig is afhankelijk te zijn van landen die er een andere cultuur en idee van vrijheid op nahouden. Hetzelfde dreigt nu te gebeuren met onze afhankelijkheid van een beperkt aantal dataproducerende bedrijven. Gaan we weer 40 jaren wachten totdat we overgaan tot actie of hebben geleerd van het verleden? De nieuwe Europese privacywetgeving maakt in ieder geval nog weinig indruk. Er is meer nodig. Vooral de fundamentele vraag, en ik stel hem net name aan de VVD: Wat verstaan we onder vrijheid?

De oliecrisis van 1973 had een signaal moeten zijn, maar we hebben daar in het Westen weinig mee gedaan. Goedkope olie komt ons wel goed uit. We nemen de mensenrechtensituatie in landen als Saudi-Arabië voor lief, omdat we afhankelijk zijn van goedkope olie. Sinds 2014 wordt atheïsme in Saudi-Arabië gezien als terrorisme[1]. Begin 2016 kreeg een blogger tien jaar gevangenisstraf en tweeduizend zweepslagen omdat hij ontkende dat er een god bestaat. Ook de positie van vrouwen is in landen als Saudi-Arabië op zijn zachts gezegd bedenkelijk. Vrijheid is voor ons een belangrijk goed evenals emancipatie. Maar als vrijheid zo belangrijk is waarom worden we dan bij ons volle bewustzijn zo afhankelijk van anderen die onze vrijheid beperken?

Minister Schippers van de VVD ging onlangs in haar HJ Schoo-lezing[2] terecht in op de gevolgen van de radicale politieke islam. Een politiek die vooral afkomstig is uit landen waarvan we zo afhankelijk zijn geworden. Ze stelt voor om geldstromen uit landen als Saudi-Arabië en Iran te stoppen. Dit zijn gelden waarmee bijvoorbeeld Nederlandse koranscholen en moskeeën worden gesubsidieerd. Maar de onderliggende vraag is natuurlijk: hoe zijn landen in het Midden-Oosten in staat om scholen en moskeeën hier te subsidiëren. Hoe komen ze aan hun geld? Van ons natuurlijk. Het zijn gelden die ze van ons ontvangen omdat we zo verslaafd zijn aan goedkope olie.

Na veertig jaar zitten we nu eigenlijk pas in de fase waarin we ons bewust worden dat het misschien slim is om minder afhankelijk te worden van olieproducerende landen. Nu pas zien we de effecten in klimaatvluchtelingen en aantasting van onze zwaarbevochten vrijheden. Ik hoop dat het niet zo lang zal duren voordat we erachter komen dat het niet slim is afhankelijk te zijn van een beperkt aantal Amerikaans techbedrijven voor onze datavoorziening. Ik pleit dan ook al langer voor een (Europese) algemene datanutsvoorziening vergelijkbaar met het stroomnet. De snel opkomende blockchain (gerelateerde) technologie kan hierin een versnelling brengen. Net als het stroomnet kunnen we hiermee snel naar een peer-to-peer netwerk waarbij aanbieder en vrager, zoveel mogelijk direct met elkaar data kunnen uitwisselen zonder tussenkomst van bedrijven.

We maken bedrijven als Apple rijk door ze nauwelijks belasting te laten betalen. Kennelijk gaat dit nog niet ver genoeg, want onlangs stuurde Silicon Valley een brandbrief over het betalen van (zo min mogelijk) belasting[3]. De brief is ook gericht aan premier Rutte die nog geen half jaar daarvoor een bezoek bracht aan Silicon Valley en bijna flauw viel van enthousiasme over de cultuur van deze bedrijven (waaronder de cultuur van belastingontwijking). Rutte werd tijdens de trip vergezeld door Neelie Kroes, toen nog ambassadeur van StartUp Delta. Ja, diezelfde Kroes die als eurocommissaris een megaboete oplegde aan Microsoft, maar nu op de bres springt voor Apple[4] omdat ze wellicht aan de andere kant van de tafel zit[5]. Misschien toeval dat Rutte en Kroes beide lid zijn van de VDD. De VVD die bij monde van Schippers pleit voor vrijheid en minder afhankelijk wil worden van landen die het niet zo nauw nemen met de vrijheid die wij kennen. Maar is het niet mede dankzij het optreden van Rutte en Kroes richting bedrijven in Silicon Valley dat we steeds afhankelijker worden van deze bedrijven en daardoor steeds minder vrij zijn op het internet? Wat betekent vrijheid eigenlijk voor de VVD? Over wat voor een soort vrijheden hebben we het?

Met de keuze die we nu maken op bijvoorbeeld fiscaal gebied, maar ook met betrekking tot bescherming van persoonsgegevens en innovatiebeleid, zullen we voor een groot deel bepalen hoe afhankelijk we worden van Silicon Valley. Er ontstaat een afhankelijkheid van bepaalde databedrijven waar we op langere termijn, net als afhankelijkheid van olieproducerende landen, maar moeilijk van afkomen. Adam Smith schreef: ‘The world of today is determined by choices that others made in the past.’ We hebben het inzicht van ‘path dependence’, maar doen er weinig mee. Met de keuze die we nu maken in de manier waarop we onze digitale samenleving vormgeven, creëren we fundamentele problemen op langere termijn die dan niet meer oplosbaar zijn.

Als consument vinden we gratis diensten op het internet wel prima en eigenlijk zijn er op dit moment nog geen echte alternatieven voor gratis platformen als Facebook. Veel mensen realiseren zich ook niet dat het platform gratis is, maar dat ze zelf, vooral hun persoonlijke gegevens, het product is waar aan verdiend wordt. De big five zijn eigenlijk ook geen dataproducerende bedrijven. We voeren zelf de data in, of delen bijvoorbeeld automatisch onze locatie. Maar omdat we gratis Facebook kunnen gebruiken, wordt Facebook eigenaar van onze data en kan deze data ook exploiteren en er geld aan verdienen. Omdat we daar als gebruiker toestemming voor geven staat het ze vrij deze data ook te verkopen aan datahandelaren. Waar dit toe kan leiden laten een tweetal uitzendingen van Zembla[6] zien.

Wil Europa vrij zijn, waar de VVD terecht voor pleit, en minder afhankelijk van Silicon Valley, dan is het noodzakelijk dat er Europees beleid komt voor de inrichting van onze digitale samenleving. Een belangrijke voorwaarde hiervoor is het loslaten van het geframde idee dat we bedrijven en overheden nodig hebben om vraag en aanbod va informatie te organiseren. Belangrijk onderdeel van dit beleid zou de aanleg van een algemene datanutsvoorziening moeten zijn. Voor deze innovatie is het noodzakelijk dat kennisinstellingen, bedrijfsleven, overheden, belangenorganisaties, communities en gebruikers slim samenwerken[7]. Door het verder ontwikkelen en toepassen van innovaties als Personal Data Service en blockchain organiseren, kunnen we een antwoord geven op de ongewenste machtsgroei, niet alleen van Amerikaanse techbedrijven, maar ook van centrale overheden, e-commerce bedrijven, banken en verzekeraars[8]. Een algemene datanutsvoorziening staat misschien wat verder af van de vrije marktwerking van Facebook en Google, waar de VVD doorgaans voor pleit. Maar we zien aan de radicale politieke islam, waar vrije marktwerking indirect toe kan leiden. Wellicht had de titel van de HJ Schoo-lezing van Schippers ook kunnen zijn ‘De paradox van de vrijheid en van de VVD’.

[1] Zie bijvoorbeeld artikel in Trouw: Saudi-Arabië: de hel voor afvalligen (09-08-2015).
[2] Elsevier/HJ Schoo-lezing: ‘De paradox van de vrijheid’, door Edith Schippers (5-9-2016).
[3] Zie bijvoorbeeld Financieel Dagblad: ‘Silicon Valley waarschuwt Nederland voor verslechtering belastingklimaat’ (29-8-2016).
[4] Zie bijvoorbeeld Financieel Dagblad: ‘Kroes kraakt EU-aanpak Apple’ (01-9-2016).
[5] Ze is nu onder andere lid van de Raad van Advies van Uber en directielid van Salesforce.
[6] Zembla uitzending: ‘Data: het nieuwe goud’ (december 2015).
[7] De School voor Samenwerken geeft een aanzet hoe dit zou kunnen.
[8] Zie bijvoorbeeld: Algemeen Dagblad: ‘Zorgverzekeraar mag van Kamer patiëntendossiers inzien’ (14-09-2016).