Paul Bessems, 31-5-2017

De laatste jaren houd ik me vooral bezig met Blockchain Organiseren. Onlangs is een gelijknamig boek uitgegeven dat ik samen met Walter Bril heb geschreven. Blockchain Organiseren is een organisatieconcept dat vooral gaat over het organiseren (eigenlijk het programmeren) van vertrouwen. Blockchain Organiseren is een organisatieconcept dat gaat over de inbedding van een disruptieve technologie (blockchain) in een fundamenteel nieuw organisatiemodel (Weconomics). Nu gebruiken we vaak nog industriële manieren om vertrouwen te organiseren, denk aan: hiërarchieën, arbeidscontracten, management en staf. Met een hiërarchie vertrouw je er bijvoorbeeld op dat informatiestromen op de juiste manier gevolgd worden en mensen taken uitvoeren zoals via de hiërarchie voorgeschreven. Met een hiërarchie reduceer je de onzekerheid. Blockchain Organiseren is een vorm van zelforganiserend vermogen door consensus te vinden in een gemeenschap. Door het toepassen van zelforganiserend vermogen wordt een hiërarchie een middel dat steeds minder gebruikt wordt.

Blockchain Organiseren is een manier om vertrouwen te organiseren zonder dat je een hiërarchie nodig hebt. Het heeft de belofte in zich om geld, contracten, management, administratieve taken enzovoort grotendeels te vervangen. De vraag is dan: ‘Is dat erg?’ Is het erg dat we minder hoeven te werken? Niet als we als mens in staat zijn om ons minder te identificeren met ‘de vaste baan’, en het idee dat we inkomen nodig hebben om te leven. Niet als we als mens in staat zijn een andere betekenis te geven aan groei, aan werk en daarmee aan werkloosheid. Hiervoor hebben we vooral awareness en verbeeldingskracht nodig, organisatietechnologie komt pas later. Want waarom zouden we enerzijds investeren in (computer)machines om minder te hoeven werken, en anderzijds volledige werkgelegenheid nastreven? Dat is tegenstrijdig beleid en leidt tot onzinbanen waarover later meer.

Op dit moment drijft onze economie grotendeels op wantrouwen. Vaak is het ‘gemaakt’ wantrouwen want de meeste mensen deugen en wantrouwen ontstaat vooral door de inzet van hulpmiddelen. Het komt de politiek/economie wel goed uit dat we denken dat we elkaar niet kunnen vertrouwen. Wantrouwen creëert werkgelegenheid. Meer dan de helft van de Nederlanders werkt in kantoren in de ‘onzekerheidsreductie-industrie’. Deze werkgelegenheid is hard nodig omdat we elk jaar twee procent moeten groeien om schulden af te lossen die we aangegaan zijn om voortdurend te kunnen groeien. Je begrijpt het al, we zitten gevangen in een systeem dat noodgedwongen werkgelegenheid en groei nodig heeft zonder dat veel werk nog betekenis heeft. Dit fenomeen begint misschien wel bij Henry Ford die tegen zijn mensen zei: ‘Ik betaal jullie lonen niet dat doen de producten die jullie maken, ik ben maar een doorgeefluik. Het geld dat ik verdien met de verkoop van auto’s geef ik weer aan jullie door als loon.’ Dus de mensen dachten: hoe meer auto’s we maken hoe meer werkgelegenheid en hoe meer inkomen. De vraag of we auto’s nodig hebben wordt losgelaten.

Vertrouwen
Wanneer we zaken doen, zoals een auto verkopen/kopen, moeten we elkaar kunnen vertrouwen. Daarvoor hebben we geld, contracten, merken en garantieregelingen geïnnoveerd. In het kielzog van deze instituties is een hele vertrouwensindustrie ontstaan, denk aan: banken, advocaten, accountants, marketeers en managers. Het nadeel van deze manier van vertrouwen organiseren is, dat de complexiteit onnodig toeneemt waardoor onze productiviteit onvoldoende groeit om de stijgende welvaartskosten bij te houden. We reduceren de onzekerheid in een transactie door vertrouwen te organiseren. Hiervoor hebben we steeds meer specialisten nodig die we slecht coördineren waardoor de complexiteit toeneemt en daardoor het wantrouwen. De trustparadox is geboren: door vertrouwen met oude instituties te organiseren neemt het wantrouwen toe.

Blockchain Organiseren
Dus we hebben wel wat organisatieproblemen op te lossen. Daar kunnen organisatietechnologie en nieuwe organisatieconcepten zoals Blockchain Organiseren bij helpen. Blockchain Organiseren is geen technologie push, het is geen hamer op zoek naar spijkers. Blockchain Organiseren gaat primair over de maatschappelijke vraagstukken die we willen oplossen, secundair over het organisatiemodel waarmee we dat doen en tertiair over de technologie die we daarbij kunnen gebruiken. Want een ‘fool with a tool is still a fool’. Blockchain Organiseren kan bijdragen aan het oplossen van een aantal maatschappelijke problemen waar we steeds meer mee te maken zullen hebben. Ik licht er een aantal toe:

Bedoeling van werk
Steeds meer mensen zijn kritisch met betrekking tot het perspectief van volledige werkgelegenheid. Ze zoeken naar een nieuwe betekenis en bedoeling van werk, werkorganisaties en werkloosheid. We hebben overschotten in kantoren en tekorten in zorg, onderwijs en veiligheid. Blockchain Organiseren kan in combinatie met een nieuw perspectief op werk en werkorganisaties, ervoor zorgen dat we meer vrij beschikbare tijd hebben. In relatie tot de organisatie van werk, zal Blockchain Organiseren er toe leiden dat we minder hoeven te werken. Als we slim zijn gaan we surplustijd niet besteden aan taken die er niet toe doen. Dat we dit in verleden wel gedaan hebben is een fenomeen dat al in de jaren vijftig uitgebreid onderzocht werd door Cyril Parkinson (Parkinson’s Law: Or the Pursuit of Progress). Nu schijft David Graeber er veel over. Hij noemt het niet nuttig besteden van surplustijd ook wel bullshit-jobs. Volgens een artikel van Peter de Waard in de Volkskrant (31-5-2017), blijkt dat ongeveer driekwart van al het werk dat in de westerse maatschappij wordt gedaan vooral zinloze tijdsvulling is en niet bijdraagt aan een betere wereld. Veel mensen kunnen zich daarom maar beter afvragen: ‘Wat is belangrijker: op kantoor een onzinbaan uitvoeren of thuis voor je kinderen, ouderen of veiligheid in de wijk zorgen?’ Dat heeft vooral met identiteit en karakter te maken. De laatste Tweede Kamerverkiezingen gingen vooral over dé Nederlandse identiteit. Maar we hebben een veel grotere uitdaging: de identiteit van de Westerse mens. We zullen ons vragen gaan stellen als: hoe verhoud ik me tot mezelf, tot technologie en tot de toekomst van onze kinderen? Wat is groei? Wanneer gaan we vooruit, waarom werken we eigenlijk nog als we (computer)machines daarvoor hebben en wat doen we met de tijd als we niet meer vereconomiseerd werk hoeven te doen?

Productiviteit
Een andere uitdaging heeft te maken met productiviteit. Sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw (opkomst van kantoren), zien we een daling in de productiviteitsgroei. Nu hoeft een daling in de groei geen probleem te zijn. Dit wordt pas een probleem als de welvaartskosten harder stijgen dan de productiviteit. Je moet meer ‘welvaartsconsumptie’ immers kunnen rechtvaardigen met meer productie. Omdat onze welvaartskosten (consumptie) harder stijgen dan onze productiviteit (productie), ontstaat een gat wat sinds de jaren tachtig vooral is opgevuld met geleend geld, dat weer mogelijk gemaakt wordt door het idee dat we voortdurend economisch kunnen groeien. Organisatietechnologie zorgt ervoor dat we productiever worden, onze taken eerder af hebben en eerder naar huis kunnen om daar bijvoorbeeld zorgtaken te doen. Deze taken kunnen niet meer door de overheid betaald worden omdat we niet meer staatsschuld willen aangaan en/of belasting willen betalen.

Privacy
Met Blockchain Organiseren kunnen we ook het privacyprobleem aanpakken. De vraag is van wie is je naam? Je achternaam wordt wellicht overgedragen van ouder op kind, de roepnaam wordt gekozen door je ouders. Is deze roepnaam dan van jou, van je ouders of van de overheid die een basisadministratie bijhoudt? We hebben dit nooit vastgelegd. Datzelfde geldt voor andere attributen zoals je adres, je geboortedatum of de uitslag van je bloedonderzoek. Het vaststellen van ‘wie is eigenaar van een attribuut’, is essentieel voor het ontwerpen van nieuwe organisaties om vraag en aanbod van data bij elkaar te brengen en onze privacy beter te beschermen. Blockchain Organiseren kan daarbij helpen.

Sinds 2016 is er nieuwe Europese wetgeving met betrekking tot de bescherming van persoonsgegevens. Iedereen krijgt er mee te maken, weinig zijn er op voorbereid. De nieuwe privacywet heeft zowel invloed op individuen als op organisaties en daarbinnen vooral op IT-organisaties. In uitzendingen van bijvoorbeeld Zembla (‘Data: het nieuwe goud’, december 2015) bleek maar weer eens hoe naïef veel mensen omgaan met hun persoonsgegevens, totdat een aantal jaren later op onverklaarbare wijze bijvoorbeeld een verzekering of hypotheek wordt geweigerd of datje op Schiphol niet door de douane komt. Dit lijkt op een herhaling van onze naïviteit met het aangaan van schulden voor de crisis van 2008.

Maar het privacyprobleem is eigenlijk een machtsprobleem. We kunnen vaak niet kiezen en zijn afhankelijk geworden van een beperkt aantal ‘databedrijven’ uit Silicon Valley.

Macht
In andere uitdaging die we met Blockchain Organiseren kunnen aanpakken is de macht van grote bedrijven en centrale overheden. In Europa is er een sterker wordende behoefte om minder afhankelijk te worden van (veelal) machtige Amerikaanse techbedrijven, Ook wel de ‘big five’ genoemd: Alphabet, Amazon, Apple, Facebook en Microsoft. Op dit moment heb je als consument niet echt een alternatief voor gratis platformen waar jouw persoonlijke data, het product is waar aan verdiend wordt. Het businessmodel van de meeste gratis (social media) platformen is simpel: het platform is gratis, maar je betaalt door jouw data af te staan. Je betaalt door te ruilen: jouw data als grondstof voor de productie van bijvoorbeeld advertenties of datasets door Facebook, in ruil voor gratis gebruik van de infrastructuur. Met Blockchain Organiseren kunnen wij als mensen weer de controle krijgen over onze eigen data. Wanneer Amazon bijvoorbeeld een boek naar jou wil sturen, pingen ze een vraag naar je Personal Data Service. Vervolgens mogen ze alleen voor het doel: ‘printen van een adresetiket’, eenmalig zeven attributen van je gebruiken: voornaam, tussenvoegsel, achternaam, straatnaam, huisnummer, postcode en woonplaats. Daarna mogen deze attributen niet meer zichtbaar zijn in de databank van Amazon.

Propaganda
Ten slotte tackelen we ook het probleem van propaganda. Propaganda en fakenews zijn niet iets van alleen deze tijd. Het woord ‘propaganda’ is bijvoorbeeld afgeleid van het Latijnse ‘propagare’ wat eigenlijk voortplanten betekent. Je wilt bijvoorbeeld een geloof of ideologie overdragen en gebruikt of manipuleert daarbij informatie in jouw voordeel. Het wordt voor het eerst gebruikt in de religieuze context. Wat nu wel anders is, is dat het veel gemakkelijker en goedkoper is geworden om nieuws te manipuleren. Dit kan bijvoorbeeld door een eenvoudige aanpassing in een algoritme waardoor jij berichten of advertenties, niet of eerder te zien krijgt. Algoritmes kunnen een belangrijke invloed hebben op je wereldbeeld doordat ze bepaalde berichten filteren en andere juist meer onder de aandacht brengen. In ieder geval kan blockchaintechnologie ervoor zorgen dat we veel beter kunnen achterhalen wat de bron is van nieuws. Wanneer we vervolgens algoritmes en protocollen transparant maken door ze bijvoorbeeld onderdeel te laten zijn van een nutsvoorziening, kunnen we propaganda welke onze democratie en welvaart ondermijnt, beter aanpakken.

Ten slotte
Ik geloof dat we als mens in staat zijn de problemen die we zelf veroorzaakt hebben weer op te lossen. De vraag die bij me blijft hangen is: waarom zouden zoveel mensen een topfunctie ambiëren binnen een kantoor terwijl de belangrijkste toegevoegde waarde die we als mens kunnen leveren in de productie van social goods ligt? Denk aan het weer zelf opvoeden van onze kinderen, onze ouderen een betere kwaliteit van leven geven, zelf voor meer veiligheid in de wijk zorgen of een krant lezen als er verkiezen zijn. Tijd en aandacht is het belangrijkste in ons leven en we gaan het slechtste me om. Hoe zou dat komen? Leiden we nog ons eigen leven of zijn we slaaf geworden van ‘het systeem?’

We zullen eens kritisch moeten kijken naar onze eigen identiteit. Vernieuwing van onze identiteit begint met geloven en verbeeldingskracht. Mensen kunnen iets zien wat er nog niet is, we zijn een homo prospectus. Een groot deel van onze hersenen is ingericht om vooruit te kijken, om ideeën te krijgen en te delen. Verbeeldingskracht is misschien wel de belangrijkste eigenschap waarin we verschillen van andere primaten en in de toekomst van robots. Daarom moeten we niet bezuinigen op kunst en cultuur maar net stimuleren. Kunst en cultuur zijn de R&D afdeling van de mensheid. Het veranderen van het idee wat vooruitgang is, is misschien wel de belangrijkste innovatie van de eenentwintigste eeuw.

Ik denk dat we in een fundamentele transitie zitten van een sociaaleconomische orde die gericht was op steeds meer welvaart maken (Industriële Revolutie), naar een orde de gericht is om meer kwaliteit van leven, op een duurzame welvaart, op zorg en welzijn. Vandaar dat we in ons boek Blockchain Organiseren gekozen hebben voor de ondertitel: ‘Fundamenten voor een nieuwe sociaaleconomische orde’. Zorg en welzijn hebben weinig te maken met geld en economie, veel meer met tijd en aandacht. En deze kunnen we creëren door organisatietechnologie slim in te zetten. We zitten in een transitie naar een vierde werksfeer: van landbouwer, naar fabriek, naar kantoor en nu naar een sfeer waar voldoende tijd en aandacht is voor zorg en welzijn. Dat zullen politici, economen en bestuurders wellicht niet fijn vinden, maar het wordt tijd dat ook deze groep stopt te denken vanuit hun functie en start met denken vanuit hun menszijn. Laurentien van Oranje en Jeroen Smit schreven er een mooi boek over (titel: ‘Nog lang en gelukkig – Dilemma’s van leiders, advies van kinderen’).

Onderwijs speelt een belangrijk rol in deze transitie. We hebben in het verleden gezien dat bij elke fundamentele transitie Sophia belangrijk is dan Techne, maar toch richt het onderwijs zich nog steeds op Techne: het voorbereiden van fiscalisten, juristen, accountant, managers en administratieve medewerkers. Gelukkig zijn er ook projecten die het anders doen. Een voorbeeld hiervan is BlockChange voor vernieuwing in het onderwijs welke werkt met principes van Blockchain Organiseren. Fundamenteel veranderen is vernieuwen en vernieuwen begint met de juiste vragen stellen, ook wel filosofie genoemd. Dus voor mij is filosofie vooral de goede vragen stellen en je verbeeldingskracht gebruiken, of zoals Aristoteles het formuleerde: ‘It is the mark of an educated mind to be able to entertain a thought without accepting it’.